Doświadczenie do jedna z głównych kategorii epistemologii. W najbardziej ogólnym sensie oznacza poznanie istniejących rzeczy dokonywane za pomocą spostrzeżeń zmysłowych, ale również na drodze poznania wewnętrznego (tzw. doświadczenie wewnętrzne). Poszczególni filozofowie na tyle różnili się w swoich koncepcjach, że wyróżniono kilka rodzajów doświadczeń. Jeden z podziałów stanowiły rozdzielenie doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego oraz spory w tym względzie, które z nich jest bezpośrednie, a które pośrednie.
Problem ten był o tyle ważny, że doświadczenie bezpośrednie uchodziło za pewnik. Rozwój nauk wydzielił jego specyficzny rodzaj - eksperyment. Wyróżniono wreszcie etyczny, moralny, potoczny gatunek. Dawny empiryzm zakładał, iż jedyną rzeczą pewną, zapewniającą rzetelne poznanie jest doświadczenie. Obecnie pogląd ten zakłada, że całokształt wiedzy wywodzi się z doświadczenia i przez nie jest udowadniany.
Teoria doświadczenia - Protagoras
Pierwsze przesłanki dotyczące teorii doświadczenia pojawiły się u Protagorasa. Filozof termin ten sformułował w taki sposób: "jest to obserwacja, które ze zjawisk występują ze sobą, a następnie wnioskowanie o zjawisku przez pryzmat występującego w nim". W ten sposób traktowano w starożytności doświadczenie. Protagoras w myśl tej koncepcji zakładał, że nauka nie tylko stwierdza doświadczalne fakty, ale także może na ich podstawie dokonywać teoretycznego opisu przyszłego przebiegu doświadczenia. Założeniem tego sofisty było ścisłe trzymanie się faktów i unikanie schematów w nauce.
Teoria doświadczenia - Platon
Platon przedstawił dwie drogi poznania - zmysłową i rozumową. Palmę pierwszeństwa w tej kwestii dał rozumowi. Doświadczenie bowiem, mimo że posługuje się zmysłami, i tak musi się odwoływać do wiedzy, jaką już posiada umysł. Człowiek opiera się na rozumie, kiedy dochodzi do doświadczenia tzw. własności wspólnych (do własności tych Platon zaliczał między innymi liczbę) oraz przy dokonywaniu rozróżnienia doznań zmysłowych, w rozumieniu różności, jaka istnieje na przykład wzrokiem a słuchem.
Teoria doświadczenia - Arystoteles
Dla Arystotelesa doświadczenie było z kolei absolutnie punktem wyjścia w dążeniu do wiedzy. Poznanie empiryczne, oparte na doświadczeniu, stanowi przyczynę poznania, jednakże jego wyniki nie są oparte na zmysłach, ale na rozumie. W tym względzie łączył się empiryzm z racjonalizmem. Termin ten było dla stoików pojęciem niezmiernie istotnym. Według nich za kryterium prawdy służy to, co jest bezpośrednie i niezawodne. Owa prawda bezpośrednia i niezawodna wypływa właśnie z poznania zmysłowego, z doświadczenia. Stało się więc ono u stoików wykładnikiem wiedzy o rzeczywistości.
Arystoteles - pomnik
Teoria doświadczenia - Epikur
Epikur doświadczenie postrzegał jako jedyne źródło prawdy. Tylko zmysły zapewniają rzetelną wiedzę. Uznał nawet paradoksalnie, że halucynacje i złudzenia także są doświadczeniem i odzwierciedlają rzeczywistość. Było to najbardziej radykalne stanowisko w tej kwestii, choć Epikur przyznawał, iż na podstawie owych złudzeń, choć są doświadczeniem, człowiek wyciąga jednak błędne sądy. Wrażenia zmysłowe są jedynym źródłem wiedzy o tyle, że tylko one rzeczywistość odzwierciedlają w sposób jasny, klarowny i oczywisty. Przyznając pierwszeństwo doświadczeniu i zmysłom, Epikur i jego następcy propagowali logikę opartą nie na dedukcji, lecz na indukcji.
Teoria doświadczenia - Plotyn
Plotyn odrzucił doświadczenie jako drogę do osiągnięcia wiedzy o istocie Boga. Plotyn zanegował również w tej kwestii wiarygodność rozumu. Palmę pierwszeństwa przyznawał intuicyjnemu pojmowaniu natury oraz temu, co poza nią wykracza. Sceptycy negowali i poddawali krytyce wiedzę opartą na doświadczeniu do tego stopnia, iż Ainezydem przedstawił dziesięć tropów dotyczących niemożności poznania rzeczy na drodze zmysłowej.
Teoria doświadczenia - św. Augustyn
Św. Augustyn za nadrzędne uznał doświadczenie wewnętrzne. Argumentował to, opierając się na tezach sceptyków, tym, że skoro wiedzy nie może zapewnić doświadczenie wewnętrzne. W tym względzie wysunął taką zasadę, że własna myśl jest faktem ze wszech miar najpewniejszym. Wszelkie sądy i przeżycia dotyczące tego, co zewnętrzne, często są zawodne i iluzoryczne, zawierają wiele błędów, stanowią więc, tylko doświadczenie pośrednie, krok ku właściwemu i pełnemu dojściu do wiedzy.
Teoria doświadczenia - św. Tomasz
Św. Tomasz z Akwinu w doświadczeniu widział początek procesu poznania. Człowiek, będący połączeniem duchowych sił rozumu i materialnego ciała, musiał się opierać na poznaniu zmysłowym, by w odpowiedni sposób ująć wszelkie zagadnienia i dojść do ostatecznego poznania.
Teoria doświadczenia - Roger Bacon
Roger Bacon doświadczenie rozpatrywał w dwóch aspektach. Za pierwsze uznał "ludzkie i filozoficzne", które opierało się na tym, co postrzegają ludzkie zmysły i w jaki sposób odbierają świat. W tym doświadczeniu człowiek posługiwał się specjalnymi narzędziami, które ułatwiały pracę zmysłów. Bacon traktował przeżycie jako bezpośrednie poznanie, które jest ponadto nieabstrakcyjne i niepodlegające dyskusji. Dla tego filozofa istniał też drugi typ doświadczenia - wewnętrzne, oparte na mistycznym i udzielonym przez Boga oświeceniu, które traktował jako nadrzędne, gdyż dopiero dzięki niemu wiedz ludzka zyskiwała pełnię. W tym względzie obcowanie z Bogiem w duszy traktował jako zjawisko równie rzeczywiste, jak doświadczenie przyrody. Bacon posługiwał się w zakresie nauk przyrodniczych nie tylko doświadczeniem. Wykorzystywał także jego bardziej skomplikowaną formę, jaką jest eksperyment. Przy wywoływaniu zjawisk dla ich doświadczalnego zbadania zwykł posługiwać się matematyką i łączyć metody doświadczalne z matematycznymi. Twierdził, że: "Niepodobna znać rzeczy tego świata, jeśli się ich nie zna matematycznie". Jego niewątpliwą zasługą jest to, że jako jeden z pierwszych filozofów przeciwstawił doświadczenie rozumowemu pojmowaniu świata, które dominowało w średniowiecznej scholastyce również na gruncie ujmowania zjawisk przyrody.
Teoria doświadczenia - John Locke
John Locke wszelką wiedzę wiązał z doświadczeniem, gdyż wszelkie sądy, wyobrażenia, przedstawienia miały dla niego swą genezę właśnie w nim. Umysł stanowił według niego czystą kartę (tabula rasa), którą dzięki doświadczeniom można zapełnić. Do jego czasów uważano, że przeżycie i poznanie zmysłowe są tożsame. Inaczej natomiast przedstawiał to John Locke. Filozofowie dotychczas opierali swe badania na doświadczeniu (zwano ich empirykami), Locke zaś nie tylko opierał się na doświadczeniu, ale też tworzył i głosił teorię, że należy się skupić wyłącznie na nim (dlatego też w odróżnieniu od nich był empirystą). Filozof ten rozróżniał doświadczenie zewnętrzne i samo w sobie (wewnętrzne). Pierwsze z nich opierało się na spostrzeżeniach zmysłów, drugie zaś na refleksji jako operacji umysłu. Refleksję postrzegał Locke jako doświadczenie. Twierdził, że w chwili, kiedy człowiek spotyka się z czymś, co wykracza poza atrybuty zmysłów, ujawnia się "zmysł wewnętrzny", który utożsamiał z refleksją. Zmysły są nadrzędne w stosunku do refleksji, ponieważ zmysł zewnętrzny rozpoczyna pracę, kiedy wiedza pochodząca z refleksji jest pewniejsza niż ta pochodząca ze zmysłów. Teoria refleksji była o tyle znamienna, że wprowadzała trzecie źródło wiedzy (prócz rozumu i zmysłów), a mianowicie introspekcję. Od czasów Locke’a antynomia rozumu i zmysłów przekształcona została w przeciwstawienie rozumu i doświadczenia.
John Locke
Teoria doświadczenia - George Berkeley
George Berkeley jeszcze bardziej zradykalizował pogląd Locke’a na temat doświadczenia. O ile Locke uważał, że człowiek tyle wie, ile doświadcza, o tyle Berkeley twierdził, że istnieje tylko to, czego człowiek doświadcza. Tylko drogą zmysłów człowiek zdobywa wiedzę, bowiem rozum rozważa jedynie sprawy natury duchowej. Potępiał teoretyczne nauki przyrodnicze za ich abstrakcyjność. Odrzucał istnienie sił i związków przyczynowych, bo nie da się ich doświadczalnie udokumentować. Przedmiotem doznania było dla niego wyobrażenie. Filozof ten zradykalizował także założenie Locke’a, iż niektóre jakości zmysłowe mogą być subiektywne. Locke pierwotne wartości potraktował jako obiektywne, Berkeley zaś uważał je za subiektywne. Tłumaczył to trzema tezami: 1). jakości pierwotne występują zawsze w łączności z własnościami wtórnymi, 2). jakości te są względne, a skutkiem tego nieobiektywne, 3). własności pierwotne nie są zawarte w doświadczeniu zmysłowym. Należy wiedzieć, że argumenty te sprowadzały się do wcześniejszego poglądu Berkeleya, że istnieje tylko to, czego się doświadcza, a więc barwa istnieje w chwili, kiedy jest widziana, dźwięk w momencie słuchania, ruch podczas patrzenia. Kiedy nie są doświadczane, są tylko istnieniem ludzkiego umysłu. Berkeley odrzucił również introspekcję Locke’a jako czynnik doznania.
Teoria doświadczenia - David Hume
David Hume powrócił do założeń Locke’a odnośnie do podziału doświadczenia i uzupełnił je o koncepcję doświadczenia moralnego. Samo doświadczenie uczynił zagadnieniem teorii poznania. Jego oryginalną koncepcją było założenie, że doznanie nie jest tylko i wyłącznie ustaleniem faktów, nie jest rozwiązaniem wszelkich zagadnień, w samym doświadczeniu Hume dostrzegał zagadnienie potrzebujące rozwiązania. Przeżycie wykracza czasem poza fakty (na przykład w stwierdzeniu: Jutro będzie dzień.), i dlatego też zadaniem doświadczenia jest ustalenie niepodważalnych związków między faktami. Ustalenie tychże związków stanowi drugą cechę doświadczenia (pierwszą było stwierdzenie faktów). Hume poddał krytyce pojęcie związków przyczynowo-skutkowych. Udowadniał, iż nie mają racji bytu, bo nie posiadają podstaw nie tylko natury doświadczalnej, ale również rozumowego a priori.
Teoria doświadczenia - Immanuel Kant
Immanuel Kant dokonał syntezy przeciwstawnych dotąd poglądów na kwestię poznania. Połączył doświadczenie z racjonalizmem. Wyszedł z założenia, że w każdym poznaniu przedmiotowym muszą zawierać się dwa czynniki, które są równorzędne. Człowiek dochodzi więc do prawdy drogą bądź rozumową, bądź to poprzez zmysły. Obie drogi prowadzą do wiedzy, a gwarancją jej prawdziwości i rzetelności jest to, że obie wzajemnie się kontrolują.
Teoria doświadczenia - Christian Wolff
Christian Wolff rozgraniczył nauki opierające się na racjonalizmie (te uznał za dedukcyjne, a zarazem właściwe) i na empiryzmie, który posługuje się doświadczeniem. To, co polega na doświadczeniu, nie jest jasne i klarowne, jednakże walorem nauk empirycznych jest to, że potwierdzają one to, co filozofia racjonalna przedstawiała na drodze dedukcji. termin ten było zatem u Wolffa wskaźnikiem prawdziwości do nauk filozoficznych.
Teoria doświadczenia - Maine de Biran
Maine de Biran wyróżnił doświadczenie zewnętrzne i wewnętrzne. Obie kategorie traktował jako drogi poznania bezpośredniego. Skutkiem doświadczenia wewnętrznego człowiek poznaje swoją jaźń. Swą filozofię podporządkował zresztą zmysłowi wewnętrznemu. Usiłował dojść, co stanowi pierwotną postać tego przeżycia. Doszedł w tym względzie do wniosku, że jest to wysiłek (w opozycji do niego stali sensualiści dopatrujący się pierwotności doświadczenia we wrażeniach). Wysiłek złożony jest z kolei z woli i oporu. Człowiek, przeżywając wysiłek, doświadcza siebie samego (własnej jaźni), jak również świata zewnętrznego. Cała znajomość wewnętrznego świata wywodzi się z doświadczenia wewnętrznego, gdyż to w nim tworzą się pojęcia, które potem są przenoszone na świat zewnętrzny.
Teoria doświadczenia - Richard Avenarius i Ernest Mach
Richard Avenarius i Ernest Mach propagowali hasło "czystego doświadczenia". Twierdzili, że umysł człowieka przejawia skłonność do zaliczania w poczet doświadczenia tego, co od niego pochodzi, a co doświadczeniem nie jest. Nauka usuwa te racjonalne naleciałości, dlatego też stanowi ona "czyste doświadczenie", wolne od naiwności i potoczności umysłu, jak i od kwestii metafizycznych, które także są błędnym czynnikiem. Pojęcie "czystego doświadczenia" skrytykował Wilhelm Wundt. Uważał on, że człowiek nigdy nie ma do czynienia z czystą formą, bo jest ono wcześniej opracowywane przez myśl, a więc ludzie posiadają je w umyśle.
Teoria doświadczenia - William James
William James rozszerzył zakres pojęcia. Dotychczas przyjmowano istnienie doświadczenia zewnętrznego i dopuszczano wewnętrzne. James uwzględnił dodatkowo doświadczenie mistyczne. Pisał: "Uważam zawsze za sprawę lojalności wobec różnych rodzajów doświadczenia, aby także głos ekstazy mistycznej liczył się także jak głos innych doświadczeń". Empiryzm Jamesa uznawał możliwość doświadczalnego poznania nie tylko swojej osobowości, ale także i innego człowieka. Pierwotne doświadczenie u Jamesa miało postać "czystego doświadczenia" Macha i Avenariusa, było wolne od wszelkich dodatków, wtrętów umysłu i jego interpretacji. Jeżeli człowiek oprze się na owym doświadczeniu, to dojdzie do przekonania, że nie ma niezależnej jaźni ani też niezależnych materialnych substancji, które są tylko fikcją umysłu. Brak jaźni determinował z kolei niemożliwość idealistycznego pojmowania świata.
Dla Husserla i Brentana doświadczenie przedstawiało się jako forma bezpośredniego kontaktu ze światem.